វិទ្យាសាស្រ្ត និង បច្ចេកវិទ្យា
អន្តរជាតិ
×![]()
ដោយ: ថ្មីៗ
ពេលសិក្សាអំពីប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សជាតិ គេមិនអាចបំភ្លេចបានទេ ពីប្រវត្តិទាក់ទងនឹងការលេចឡើង និងការរីកចម្រើនលូតលាស់ នៃអរិយធម៌សំខាន់ៗមួយចំនួនលើភពផែនដី។ ចំណែកពាក្យថា«អរិយធម៌»ជាពាក្យខ្មែរខ្ចីពីភាសាបាលីសំស្ក្រឹតដែល មានន័យថាធម៌ខ្ពង់ខ្ពង់ ឬឧត្តុង្គឧត្តម។ យោងតាមគេហទំព័រ ANCIENT HISTORY LIST អរិយធម៌ចំណាស់ៗនៅលើពិភពលោក ត្រូវបានគេធ្វើចំណាត់ថ្នាក់ពីលេខរៀងទី១០រហូតដល់លេខរៀងទី១ ទៅតាមលំដាប់កើននៃភាពចំណាស់ របស់អរិយធម៌ទាំងនោះ។ 
ខាងក្រោមនេះគឺជាឈ្មោះអរិយធម៌ទាំង១០ រួមជាមួយការពណ៌នាដោយសង្ខេបទាក់ទងនឹងចំណុចសំខាន់ៗផង៖
១០.អរិយធម៌អាំងកា
អរិយធម៌អាំងកា (Inca Civilization) បានចាប់បដិសន្ធិឡើងនៅលើដែនដីនៃទ្វីប អាមេរិកខាងត្បូង ដោយលាតសន្ធឹងនៅលើផ្ទៃដីនៃប្រទេសចំនួនបួនគឺ ប៉េរូ(Peru) បូលីវី(Bolivia) អេក្វាដឺ(Ecuador) និងឈីលី(Chile) នៅតាមបណ្តោយឆ្នេរមហា សមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិច។ ចក្រភពនេះមានអាយុកាលជិតមួយសតវត្ស (១៤៣៨ គ.ស – ១៥៣២ គ.ស) និងជាចក្រភពដែលធំជាងគេនៅទ្វីបអាមេរិកខាងត្បូង។ ទោះបី ជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ចក្រភពនេះត្រូវបានច្បាមយកដោយជនជាតិអេស្ប៉ាញ បន្ទាប់ពីការរកឃើញទ្វីបអាមេរិកនិងការមកដល់របស់ពួកអឺរ៉ុប។
៩. អរិយធម៌អាស្តែក
អរិយធម៌អាស្តែក (Aztecs Civilization) មានទីតាំងស្ថិតនៅអាមេរិចកណ្តាល (ប្រទេសម៉ិកស៊ិកសព្វថ្ងៃ)។ អរិយធម៌នេះមានអាយុកាលជិតពីរសតវត្ស (១៣៤៥ គ.ស-១៥២១ គ.ស) ហើយបានរីកចម្រើនដល់ចំណុចកំពូលរបស់ខ្លួននៅដើម សតវត្សទី១៦ មុននឹងត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញដោយពួកអេស្ប៉ាញនៅឆ្នាំ១៥២១ ពោលគឺមានវាសនាដូចគ្នាទៅនឹងចក្រភពអាំងកាដែរ។
៨.អរិយធម៌រ៉ូមបុរាណ
អរិយធម៌រ៉ូមបុរាណ (Ancient Roman Civilization) ជាអរិយធម៌មួយដ៏ល្បីល្បាញ នៅលើលោក និងមានឥទ្ធិពលបំផុតទៅលើប្រទេសអឺរ៉ុបសព្វថ្ងៃ ទាំងភាសា សាសនា វប្បធម៌ សិល្បៈ រចនាបថស្ថាបត្យកម្ម...។ ចក្រភពនេះមានអាយុកាល ជាងមួយពាន់ឆ្នាំ (៥៥០មុនគ.ស –៤៦៥គ.ស) និងមានទីក្រុងរ៉ូមជារាជធានី។
ទិដ្ឋភាពមួយនៃឥទ្ធិពលរបស់ពួករ៉ូម៉ាំងដែលត្រូវលើកយកមកបង្ហាញក្នុងទីនេះគឺភាសាឡាតាំងដែលជាភាសារបស់ចក្រភពរ៉ូម។ ភាសានេះបានផ្តល់ កំណើតដោយផ្ទាល់ទៅលើភាសានៃប្រទេសអឺរ៉ុបភាគច្រើនដូចជាភាសាអេស្ប៉ាញ ព័រទុយហ្គាល់ អ៊ីតាលី និងបារាំងជាដើម ។
៧.អរិយធម៌ពែក្យ
អរិយធម៌ដ៍សំខាន់មួយទៀតដែលកើតឡើងដំណាលគ្នានឹងអរិយធម៌រ៉ូមបុរាណដែរគឺអរិយធម៌ពែក្យ ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅត្រង់ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់សព្វថ្ងៃ និងលាត សន្ធឹងយ៉ាងទូលំទូលាយទៅលើផ្នែកផ្សេងៗទៀតនៃទ្វីបអាស៊ី អឺរ៉ុប និងផ្នែកខ្លះនៃទ្វីបអាហ្វ្រិច។ អរិយធម៌នេះមានអាយុកាលជាង២០០ឆ្នាំ (៥៥០មុនគ.ស – ៣៣១ មុនគ.ស) ហើយត្រូវបានបញ្ចប់ទៅវិញនៅ ពេលដែលព្រះចៅអាឡិចសង់មហារាជ (Alexender the Great ) របស់ក្រិក បានវាយយកចក្រភពពែកនៅឆ្នាំ ៣៣០មុនគ.ស។
៦.អរិយធម៌ក្រិចបុរាណ
អរិយធម៌ក្រិកបុរាណ (Ancient Greek Civilization) ជាអរិយធម៌មូយក្នុង ចំណោមអរិយធម៌ដ៏ល្បីល្បាញនិងមានឥទ្ធិពលខ្លាំងបំផុតនៅលើពិភពលោក។ ប្រទេសក្រិកបុរាណ កើតចេញពីបណ្តុំនៃរដ្ឋបុរី (City-State) ជាច្រើន ដូចជាបុរី អាថែន បុរីស្ប៉ាក បុរីតែប និងអាកកូសជាដើម ដែលចាប់ផ្តើមពីឆ្នាំ២៧០០ មុនគ.ស – ៤៧៩មុនគ.ស។ អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗនៅក្រិកនាសម័យនោះ មានដូចជាលោក ពីតាករ អាកស៊ីម៉ែត សូក្រាត អឺគ្លីត ប្លាតុង អារីស្តូត តាលែស… ដែលបានចូលរួមវិភាគទានយ៉ាងច្រើនក្នុងការអភិវឌ្ឍផ្នែកវិទ្យាសាស្ត្រ និងទស្សនវិជ្ជាពិភពលោក។
៥. អរិយធម៌ចិនបុរាណ
អរិយធម៌នេះបានកកើតឡើងនៅតាមអាងទន្លេលឿង (Yellow River) និងទន្លេ យ៉ាងសេ (Yangtze River) នៃប្រទេសចិនសព្វថ្ងៃ និងមានអាយុកាលជាង៥០០ឆ្នាំ (១៦០០មុន គ.ស-១០៤៦មុនគ.ស) ។ ចាប់ផ្តើមពីរាជវង្សសាង (Shang Dynasty) ប្រទេសចិនបានផ្លាស់ប្តូររាជវង្សដឹកនាំជាច្រើនដង តាមរយៈសង្គ្រាមបង្ហូរឈាម។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អរិយធម៌ចិនបុរាណ បានផ្តល់វិភាគទានយ៉ាងធំដល់ការការរីកចម្រើននៃអរិយធម៌ចិនសម័យក្រោយៗទៀត ដូចជាការរីកចម្រើនផ្នែកទស្សនវិជ្ជា ខុងជឺនិយម និងការបង្កើតថ្មីផ្សេងៗ ដូចជាការផលិតម្ស៉ៅរំសេវ ក្រដាស ម៉ាស៊ីនបោះពុម្ព ត្រីវិស័យ ស្រា និងកាំភ្លើងធំ ជាដើម។
៤.អរិយធម៌ម៉ាយ៉ា
អរិយធម៌នេះមានទីតាំងស្ថិតនៅត្រង់អាមេរិចកណ្ដាល និងមានអាយុកាល ប្រមាណ៣៥០០ឆ្នាំ(២៦០០មុនគ.ស-៩០០គ.ស)។ ពួកម៉ាយ៉ាជាអ្នកខ្លាំងខាងតារាសាស្ត្រ (Astronomy)។ ពួកនេះបានបង្កើតប្រតិទិន និងសាងសង់ ប្រាសាទពីរ៉ាមីត ដែលភាគច្រើនមានទំហំធំជាងប្រាសាទនៅអេហ្ស៊ីបទៅទៀត។
៣.អរិយធម៌អេហ្ស៊ីបបុរាណ
អរិយធម៌អេស៊ីបបុរាណត្រូវបានគេចាត់ទុកជាអរិយធម៌ដ៏រុងរឿង និងចំណាស់ ជាងគេមួយនៅលើលោក (៣១៥០ មុនគ.ស–៣០ មុនគ.ស) ដែលលេចឡើងជារដ្ឋដំបូង នៅតាមដងទន្លេនីល (Nile River)ភាគខាងជើង ត្រូវនឹងប្រទេសអេហ្ស៊ីបបច្ចុប្បន្ន។ អរិយធម៌នេះមានបន្សល់ទុកនូវកេរដំណែលប្រាសាទពីរ៉ាមីតជាច្រើន ដែលក្នុងនោះ «ពីរ៉ាមីតហ្គីសា» ជាសំណង់ស្ថាបត្យកម្មដែលល្បីជាងគេ ហើយក៏ជានិមិត្តរូបនៃអរិយធម៌អេហ្ស៊ីបបុរាណផងដែរ។
២.អរិយធម៌ជ្រលងទន្លេឥណ្ឌុស
អរិយធម៌ជ្រលងទន្លេឥណ្ឌុស (Indus Valley Civilization) គឺជាអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់ជាងគេបំផុតទី២ដែលបានកកើតឡើងនៅជុំវិញអាងទន្លេឥណ្ឌុស ដែលហូរកាត់ភាគពាយ័ព្យនៃប្រទេសឥណ្ឌានិងប្រទេសប៉ាគីស្ថានសព្វថ្ងៃ។ អរិយធម៌នេះមានអាយុកាលជាងមួយសហស្សវត្ស (៣៣០០ មុនគ.ស -១៩០០ មុនគ.ស) ដែលក្រោយមកបានបាត់បង់និងរលត់ទៅវិញ ដោយសារការឈ្លាន ពានពីសំណាក់ពួកអារ្យ័ន(Aryan) មកពីម្តុំអ៊ីរ៉ង់។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ប្រមាណជា៩០០ឆ្នាំក្រោយមកទៀត គឺចាប់ពី ឆ្នាំ១០០០មុនគ.ស មានទីក្រុងមួយបានលេចឡើងគឺក្រុងតក្កសិលា(Takkasila)ជាមជ្ឈមណ្ឌលសិក្សារៀនសូត្រយ៉ាងសំខាន់ផ្នែកគម្ពីរវេទនិងព្រះពុទ្ធសាសនា។ បន្ថែមពីនេះទៀត ក្រុងតក្កសិលានេះ មាននិយាយនៅក្នុងព្រះត្រៃបិដកព្រះពុទ្ធសាសនាដូចជារឿង អង្គុលីមាល៍ និងនង្គលីសជាតកជាដើម។ ចំណែកនៅក្នុងរឿងព្រេងនិទានខ្មែរវិញ វាក៏មានការលើកយកឈ្មោះក្រុងតក្កសិលាមកនិយាយដែរ ដូចជារឿង ដើមកំណើតទំនៀមផ្កាស្លាបី និងរឿងព្រះរាជកុមារ៤អង្គត្រូវជ្រើសយក មួយអង្គសោយរាជ្យជាដើម។
១. អរិយធម៌មេសូប៉ូតាមី
អរិយធម៌មេសូប៉ូតាមីជាអរិយធម៌ដំបូងបំផុតនៅលើលោក (៣៥០០ មុនគ.ស -៥០០ មុនគ.ស) ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅត្រង់ប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់សព្វថ្ងៃ និងបន្តលាតសន្ធឹងលើផ្នែកខ្លះនៃប្រទេសស៊ីរីនិងតួកគី។ “មេសូប៉ូតាមី”ជាភាសាក្រិកបុរាណដែលន័យថាដែនដីស្ថិតនៅចន្លោះទន្លេពីរ។ ការឱ្យឈ្មោះបែបនេះ ក៏ដោយសារតែអរិយធម៌នេះមានទីតាំងស្ថិតនៅចន្លោះទន្លេពីរគឺទន្លេទីគ្រីស (Tigris) និង ទន្លេយ៉ូប្រាត(Euphrate)ដែលបង្កលក្ខណៈអំណោយផលដល់ការរស់នៅរបស់មនុស្សនាសម័យបុរាណ ជាពិសេសខាងផ្នែកកសិកម្មក្នុងការផ្តល់ជាអាហារត្រី សាច់ដើម្បីទ្រទ្រង់ដល់ការអភិវឌ្ឍរីកចម្រើននៃខួរក្បាលមនុស្ស។ការណ៍នេះធ្វើឱ្យមនុស្សជាតិមានការអភិវឌ្ឍ ដោយឈប់រស់នៅតាមបែបបុរេប្រវត្តិ ក្នុងរូងឬគុហាភ្នំ ចិញ្ចឹមជីវិតដោយការបរបាញ់សត្វ និងបេះរុក្ខផល(ផ្លែឈើ)ទៀតហើយ។ ផ្ទុយទៅវិញ ពួកគេចាប់ផ្តើមប្រមូលផ្តុំគ្នារស់នៅជាសហគមន៍ ពឹងផ្អែកលើការដាំដុះ និងចិញ្ចឹមសត្វ ដែលការលក្ខណៈល្អប្រសើរជាងពីមុន៕
បកប្រែនិងកែសម្រួលដោយ៖ យ៉ន សុខន
Tag:
អរិយធម៌ពិភពលោក
© រក្សាសិទ្ធិដោយ thmeythmey.com
«ប្រេសិត»មានន័យដូចម្តេច?
4 ថ្ងៃ
